نام فایل : پروژه معماری مسجد جمعه و آرامگاه شيخ عبدالصمد 200 ص

فرمت : .doc

تعداد صفحه/اسلاید : 137

حجم : 43 مگابایت

مسجد جمعه و آرامگاه شيخ عبدالصمد
در وراي باغستانهاي سرسبز مركز شهر نطنز مناره اي سربفلك كشيده، و گنبدي هرمي شكل در كنار آن توجه هر تازه واردي را به سوي خود معطوف مي دارد. اين مناره بخشي از مجموعه بسيار نفيس مسجد جمعه و آرامگاه عالم رباني و عارف روشن ضمير سده هشتم هجري قمري شيخ نورالدين عبدالصمد اصفهاني نطنزي و سردر خانقاه او مي باشد، كه قسمتهايي از آن از دستبرد مصون نمانده و در نتيجه زينت بخش موزه هاي كشورهاي بيگانه گرديده است.
اين مجموعه كه شامل شبستان هشت ضلعي گنبددار مسجد (داراي بخشهاي گوناگون) – آرامگاه شيخ نورالدين عبدالصمد – سردر خانقاه و مناره مرتفعي است به استثناي شبستان گنبددار كه از بناهاي دوره ديلمي است، بقيه مربوط به دوره ايلخانيان مغول مي باشند كه در فاصله سالهاي 704 تا 725 هجري قمري بنا گرديده است.
شمال و جنوب و مغرب اين مجموعه را كوچه هاي باريكي فرا گرفته كه در سمت جنوب وسعت بيشتري پيدا كرده و به صورت ميداني كوچك درآمده است. به گفته دونالد ويلبر «تركيب رنگهاي روشن تزئينات خارجي ابنيه در مقابل درخت كهنسالي كه بر آنها سايه افكنده و رنگهاي مختلف كوهستان، منظره جالب توجهي بوجود آورده كه شخص را به ياد نقاشيهاي مينياتور ايراني مي اندازد.
همان گونه كه اشاره شد قسمتهايي از اين مجموعه مورد دستبرد قرار گرفته است، و از آن جايي كه از وضع نخستين آن اطلاع چنداني در دست نيست نخست دو نوشته را كه مربوط به سالهاي 1294 و 1316 هجري قمري و حاوي اطلاعات نسبتاً مهمي در باره اين مجموعه است نقل و سپس شرح تفصيلي بناها آورده خواهد شد.
اول-در مجموعه ناصري نسخه خطي پس از آوردن شرح در باره اوضاع طبيعي و جغرافيايي قصبه نطنز از مسجد جمعه چنين ياد كرده اسن:
«از آثار قديم مسجدي دارد شهره به مسجد جامع، در دالان مسجد مناري ساخته شده كه در اغلب از شهرهاي ايران چنين مناري ساخته نشده.
در مسجد دروازه اي ساخته اند (منظور سر خانقاه است) از آجر و كاشي قديم كه چنين كاشي ديده نشده و تاريخ آن هشتصد سال است و در آن مسجد محراب بيت المقدس كه آن محراب از آجر كاشي است و آن مسجد و منار از بناهاي شيخ عبدالصمد مرحوم است كه بقعه خود مرحوم شيخ عبدالصمد در دالان مسجد پهلوي منار است. آجرهاي كاشي زياد داشت كه اغلب آن را برده اند چيزي كه باقي مانده است محرابي در آن بقعه است كه هرگاه يكي از آجرهاي آن گير بيايد در اصفهان بيست تومان متجاوز ميخرند.»
در مورد نوشته هاي اين مورخ ناگزير از ذكر چند نكته مي باشد:
1-تاريخ دروازه (سردر خانقاه) را 800 سال نوشته و حال آنكه به سال 1294 هجري قمري 578 سال از تاريخ ساخت آن مي گذشته است.
2-از محراب كاشي مسجد كه به سو.ي بيت المقدس بوده ياد نموده. اين محراب كه به احتمال قريب به يقين در شبستان هشت ضلعي گنبددار بوده امروزه اثري از آن مشاهده نمي گردد.
3-مسجد و منار را از بناهاي مرحوم شيخ عبدالصمد دانسته كه سخن را بدون توجه به نوشته هاي موجود صرفاً به استناد گفته مردم كه امروزه نيز در پاسخ پرسش از باني بنا، همين جواب را مي دهند، اظهار داشته است.
4-بسياري از كاشيهاي ازاره آرامگاه شيخ عبدالصمد قبل از سال 1294 ربوده شده و بقيه آن نيز طي سالهاي بعد مورد دستبرد قرار گرفته است.
5-محراب كاشي آرامگاه شيخ عبدالصمد در سال 1294 بجاي خود باقي بوده و سرقت اين اثر كم نظير مربوط به بعد از آن تاريخ است. با توجه به قيمتي كه براي هر خشت آن در صد و اندي سال پيش تعيين نموده از يك طرف و جو آن زمان از نظر بي سر و ساماني مردم و گرفتاريهاي بي حد و حصر آنان در اثر هرج و مرج كشور و تاخت و تاز اشرار و تاراج هستي مردم، سرنوشت اسف بار اين محراب كه همانا سرقت آن به دست ايادي بيگانه باشد امري غيرقابل اجتناب بوده است.
دوم-در سفرنامه تهران به شيراز نظام الملك نيز شرحي در باره اين مجموعه مندرج است كه نسبت به نوشته تحصيلدار اصفهاني مفصلتر مي باشد.
نظام الملك و همراهان روز 12 شوال 1316 هجري قمري با كالسكه از تهرانم حركت و پس از پانزده روز مسافرت روز جمعه 27 سوال به ده آباد نخستين آبادي نطنز (واقع در مسير جاده آن زمان) وارد مي شوند و از آنجا به خالد آباد و باد مب روند صبح شنبه 28 شوال از باد به خفر آمده كه راه خود را به سوي طرق ادامه دهند، نظام الملك در خفر تصميم مي گيرد كه از شهر نطنز بازديد نمايد اينك دنباله مطلب عيناً از نوشته هاي منشي نظام الملك نقل مي گردد:
«اجنمالاً اينكه بعد از صرف نهار و چاي و فريضه حضرت آقايي مصمم رفتن بخود نطنز شدند كه چهار به غروب مانده بروند و انشاءالله تعالي قبل از غروب مراجعت نمايند.
در ساعت مقرر حضرت آقايي سوار شدند و اغلب از همراهان نيز سوار شدند از طرف دست راست خفر از راه جاريان و مزرعه قطيب (منظور مزرعه خطير است: نگارنده) به نطنز تشريف بردند.
به قدري اين خط راه به واسطه اشجار و انهار و زراعت گندم و جو سبز و خرم بود كه حقيقتاً انسان از ديدنش محظوظ مي شد.
تقريباً ده روز به نوروز مانده است بادامهاي اين دهات نزديك بود كه شكوفه شا باز شود محل زراعت از يك چارك متجاوز بالا آمده بود از مزرعه قطيب گذشته وارد شدند. زن و مرد تماماً در كوچه و روي بامها به تماشا آمده بودند نزديك به مسجد كه رسيدند جناب ناظم الاطباء و چند نفر ديگر از سادات كه اسامي آنها از قرار ذيل است به استقبال آمدند:
آقا سيد محمدرضا تاجري، ميرزا سيد احمد تاجر، ميرزااسدالله كدخداي قصبه نطنز، ميرزا سيد حسين تاجر، ميرزا ابوالحسن تاجر، آقا ميرزا سيد علي پسر مرحوم امام جمعه برادر امام جمعه حاليه.
درب مسجد جامع كه رسيدند چون مسجد از بناهاي عتيقه بود به جهت ملاحظه خطوط كتيبه بيرون مسجد كه به خط ثلث بود و خطوطي كه در داخل مسجد بود پياده شدند. منار بسيار ممتازي كه نظير آن تا كنون ديده نشده و قدري خرابي در آن منار به هم رسيده بود، متصل به مسجد بنا كرده بودند كه اين شرح در كتيبه بيرون سر درب نوشته شده بود. در وسط طاقنماي طرف دست راست بقعه به خط نسخ لايقربي نوشته بود اميركبير جلال الدين عبدالله اعزه الله در زير همان كتيبه به همان طريق فوق مرقوم بمساعي عبدالصمد صدالمعظم كمال الدين محمد جزاءالله خيرا.
در كتيبه داخل مسجد يعني محلي كه در مقابل آنجا امامت مي كنند سوره مباركه جمعه به خط ثلث با نهايت امتياز نوشته شده بود اين خط را از گچ برجسته درآورده بودند.
در محل امامت و اطراف محراب كاشيهاي خيلي ممتاز داشته است كه همه را كنده و فروخته اند مختصري از خطوط آن كه آيات قرآني بود باقي بود كه نهايت امتياز را داشت واقعاً خيلي اسباب تاسف بود كه چرا چنين آثاري كه از صنايع قديمه ايران و آثار بزرگ است همت در انهدام آن گماشته اند.
بهر حال بقعه اي نيز در يك مسجد بود كه آن بقعه نيز كتيبه ممتازي به خط ثلث با نهايت امتياز از گچ برجسته درآورده بودند و زمينه آن را گچ بري بسيار ممتازي كرده بودند كه هيچ طرف مشابهت به گچ بري حاليه نداشت. چهار طرف آن طاقها كه در بقعه بود از ساروج شكل ستون به وضع خيلي ممتلز مشبك ساخته بودند كه سرهاي ستون خيلي به قبه هاي فولادي كه در علمها نصب مي كنند شبيه بود.
مرقدي هم از مرحوم شيخ عبدالصمد كه از اجله عرفا بود ملاحظه شد كه اطراف آن ضريح چوبي بود و سنگ مزار شيخ را در ديوار نصب كرده بودند كه در سال 973 وفات كرده بود. فاتحه خوانده از آنجا بيرون آمديم و سوار شده به راه افتاديم.»
همان گونه كه ملاحظه شد نوشته هاي منشي نظام الملك حاوي اطلاعات بيشتر و مستندتري مي باشد كه به بررسي آن يم پردازيم.
1-در نقل مندرجات كتيبه مناره چند اشتباه جزئي به چشم مي خورد.
2-نوشته هاي متن يكي از لوحه هاي موجود در داخل طاقنماي كتيبه كمربندي مناره در اثر ريختگي ناخوانا شده و حال آنكه در نوشته مورد بحث متن كامل آن «بمساعي عبدالصمد صدرالعظم كمال الدين محمد جزاءالله خيرا» درج گرديده است.
3-از كتيبه داخل مسجد شامل سوره جمعه كه به خط ثلث برجسته گچ بري شده بوده است امروز بخشي از آن ريخته و به هنگام تعمير نتوانسته اند كه آن را به صورت اوليه درآورند.
4-سخن از محراب كاشي و كندن و فروختن كاشيهاي آن دارد و اينكه تا آن زمان مختصري از كاشيهاي محراب كه حاوي خطوط قرآني بوده باقي بوده كه متاسفانه در زمان حاضر اثري از محراب كاشي ديده نمي شود فقط در تعميرات اساسي اخير شبستان سه قطعه كاشي نوشته بدست آمد كه احتمالاً مربوط به همان محراب كاشي مي باشد.
5-نويسنده به هنگام اشاره به كتيبه گچ بري بقعه شيخ عبدالصمد از محراب بقعه كه تا سال 1294 هجري باقي مانده بوده سخن به ميان نياورده است. حال آنكه با ديدن اندكي از كاشيهاي محراب داخل مسجد از محراب آن ياد نموده است. اين سكوت مي تواند دليلي بر نبودن محراب كاشي بقعه شيخ عبدالصمد در سال 1316 هجري قمري بوده باشد.
6-از سنگ مزار شيخ كه در ديوار نصب شده ياد نموده كه اكنون چنين سنگي وجود ندارد و سنگ موجود در قسمت بالاي سر قبر نصب شده كه حاوي صلوات چهارده معصوم و تاريخ 1045 هجري قمري است.
7-سال وفات شيخ را كه 973 ذكر نموده صحيح نيست زيرا در كتيبه گچي بقعه اولاً كلمه مزار..... عبدالصمد بن علي و ثانياً تاريخ ساخت بقعه يعني 707 ذكر شده و مسلم است كه در سال مذكور شيخ نورالدين عبدالصمد رخت از جهان بربسته بوده است. اكثر مورخين نيز درگذشت شيخ را به سال 699 هجري قمري نوشته اند.
وضع كنوني مسجد
...